Τα λιμάνια των ομηρικών ηρώων και των αιγαιοπελαγιτων προϊστορικών ναυτικών

Ο όρμος της Βοϊδοκοιλιάς στη Μεσσηνία παράδειγμα περίκλειστου λιμένα

Σε τι απάνεμους κόρφους έβρισκαν καταφύγιο και ποια αγκυροβόλια είχαν ως ορμητήρια οι ομηρικοί ήρωες και οι αιγαιοπελαγίτες προϊστορικοί ναυτικοί;

Από τους κλασικούς χρόνους έχουν ανασκαφεί θέσεις λιμένων και λιμενικών εγκαταστάσεων, αλλά ελάχιστα στοιχεία έχουμε από την Εποχή του Χαλκού (3000-1000 π.Χ.), την εποχή του Πρωτοκυκλαδικού, του Θηραϊκού, του Κρητικού και του Μυκηναϊκού πολιτισμού. Κι όμως αυτοί οι πολιτισμοί επί 2000 χρόνια στηρίχθηκαν στις ναυτικές δράσεις τους. Πού αγκυροβολούσαν τα πλοία τους και πού έβρισκαν καταφύγιο, όταν σηκώνονταν οι ξαφνικοί άνεμοι στο Αιγαίο;

Μορφολογικές αλλαγές

Γεωλογικές μελέτες έχουν δείξει ότι η μορφολογία των ακτογραμμών της μεσογειακής λεκάνης έχει μεταβληθεί ουσιωδώς τις τελευταίες χιλιετίες. Οι μεταβολές της στάθμης της θάλασσας, οι τοπικές τεκτονικές κινήσεις, η διάβρωση και η πρόσχωση των ακτών, οι μεταβολές στο ρου των ποταμών, τα θαλάσσια ρεύματα και οι ανθρωπογενείς δράσεις, όπως οι σύγχρονες λιμενικές εγκαταστάσεις, έχουν αλλάξει το τοπίο από την Εποχή του Χαλκού και των ομηρικών επών.

Συνέπεια αυτού του γεγονότος είναι ότι δεν είναι εύκολο να προσδιοριστεί η θέση των προϊστορικών λιμένων, όπως και η ανάπλαση των ακτογραμμών στην αρχική διαμόρφωσή τους.

Εξίσου απουσιάζουν διεπιστημονικές μελέτες (αρχαιολογικές, γεωλογικές) για την πιθανή αξιοποίηση φυσικών σχηματισμών ως λιμένων. Από αυτήν την άποψη τα ομηρικά έπη αποτελούν μια πολύτιμη πηγή πληροφοριών για μια τοπογραφική τυπολογία των φυσικών λιμένων της αρχαιότητας και για τις ρίζες της ναυτικής προϊστορίας της χώρας μας.

Ομηρικές λέξεις

Οι λέξεις λιμήν, όρμος και κόλπος είναι ομηρικές. Η λέξη λιμήν αναφέρεται στα έπη τόσο σε φυσική όσο και τεχνητή διαμόρφωση κατάλληλη για τον ελλιμενισμό πλοίων. Το μοναδικό λιμάνι με λιμενικές εγκαταστάσεις που αναφέρεται στα έπη είναι των Φαιάκων. Σε όλες τις άλλες περιπτώσεις η λέξη λιμήν αναφέρεται σε φυσική διαμόρφωση της στεριάς, κατάλληλης για αγκυροβόλι.

Η λέξη όρμος αναφέρεται σε φυσική εγκόλπωση της γεωμορφολογίας της ακτογραμμής. Με πολλά επίθετα χαρακτηρίζονται οι ομηρικοί λιμένες, δηλαδή τα φυσικά αγκυροβόλια: Εύορμοι, ναύλοχοι, περίκλειστοι, ευρείς, παραπλήγες λιμένες. Από αυτά μπορούμε να καταλάβουμε και τη μορφή τους.

Ο ομηρικός χαρακτηρισμός λιμήν εύορμος σημαίνει θέση κατάλληλη για ελλιμενισμό σκαφών που σχηματίζεται από έναν ή περισσότερους φυσικούς όρμους. Εδώ φαίνεται ότι η λέξη όρμος σημαίνει την εσωτερική λεκάνη του λιμανιού. Σε δύο περιπτώσεις στην Οδύσσεια φυσικοί όρμοι αναφέρονται ως ναύλοχοι λιμένες, όπου τα πλοία μπορούν να παραμείνουν κρυμμένα, να ελλοχεύουν (κ 141, δ 846).

Η λέξη ίσως να ετυμολογείται από ναῦς και λέχος (=κρεβάτι), λιμάνι κατάλληλο για ανάπαυση των πλοίων, για αγκυροβόλι. Εκεί κρύφτηκαν με τα πλοία τους οι μνηστήρες για να περιμένουν την επιστροφή του Τηλέμαχου και να τον σκοτώσουν. Ο Οδυσσέας στο νησί της Κίρκης έφτασε σε «ναύλοχον λιμένα» και έσυρε τα καράβια του αθόρυβα στη στεριά.

Περίκλειστος λιμήν είναι το λιμάνι του Φόρκυνα στην Ιθάκη. «Υπάρχει κάποιο λιμάνι του Φόρκυνος, του θαλάσσιου γέροντα, στη χώρα της Ιθάκης. Σε αυτό δε υπάρχουν δύο ακτές που προεξέχουν απότομα (προβλήτες), απόκρημνες (απορρώγες) και χαμηλώνουν προς το λιμάνι, οι οποίες το προστατεύουν από τεράστια κύματα έξω από αυτό των ορμητικών ανέμων. Εκεί μέσα μένουν τα πλοία με τα καλοφτιαγμένα καταστρώματα χωρίς να δένονται (άνευ δεσμοίο)» (ν 96-101).

Για όλους τους καιρούς

Οι αμφίδυμοι λιμένες είναι όρμοι εκατέρωθεν μιας χερσονήσου. Αυτός ο γεωλογικός σχηματισμός προσέφερε ασφαλές αραξοβόλι με όλους τους καιρούς. «Στη μέση του πελάγους ανάμεσα στην Ιθάκη και στην απόκρημνη Σάμη υπάρχει βραχώδες νησί, η Αστερίδα, που μπορεί να είναι μικρό, αλλά έχει λιμάνια κατάλληλα για αγκυροβόλι (ναυλόχους) με δύο εισόδους (ἀμφιδύμους).» (δ 844-846).

Παράδειγμα τέτοιου σχηματισμού αποτελούν οι αμφίδυμοι λιμένες των Φαιάκων εκατέρωθεν μιας χερσονήσου, πάνω στην οποία βρισκόταν η τειχισμένη πόλη. Αρχαιολογικά δεδομένα τέτοιας διαμόρφωσης απαντώνται στα Μάλια, σημαντική παράλια πόλη με δύο λιμάνια που μοιάζουν με τα εμπόρεια (εμπορικούς σταθμούς) της ανατολικής Μεσογείου, της Εγκωμης της Κύπρου, της Ουγκαρίτ και της Βύβλου στη Συροπαλαιστίνη.

Εικονογραφικά δεδομένα υπάρχουν από την τοιχογραφία της Δυτικής οικίας της Θήρας, όπου απαντώνται οι πρώτες απεικονίσεις ακτογραμμών της ελληνικής τέχνης. Στην τρίτη πόλη εικονίζεται ένας διπλός λιμένας με ένα μικρό όρμο που διαχωρίζεται από ένα μεγαλύτερο με μια βραχώδη έξαρση στεριάς.

Ο ομηρικός όρος παραπλήγες λιμένες αναφέρεται σε αραξοβόλι προστατευμένο από μια λωρίδα στεριάς. Η λέξη παράγεται από το ρήμα παραπλήττω, δηλαδή πλήττω από τα πλάγια, σημαίνοντας λιμάνι που μόνο από τη μία πλευρά πλήττεται από τα κύματα. Οταν ο Οδυσσέας ναυάγησε κοντά στο νησί των Φαιάκων, έψαχνε να βγει από την κυματώδη θάλασσα σε ένα μέρος, όπου δεν είχε βράχια και θα ήταν ασφαλής η προσέγγιση.

«Γιατί ούτε λιμάνια υπήρχαν εκεί για τη σωτηρία των πλοίων, ούτε όρμοι, αλλά οι παραλίες ήταν απόκρημνες και υπήρχαν βράχια και σκόπελοι.» (ε 401-402). Αντίθετα ο Οδυσσέας έψαχνε για «ηιόνας τε παραπλήγας λιμένας τε θαλάσσης» (ε418).

Για εμπορικές δράσεις

Κατά την Υστερη Εποχή του Χαλκού προτιμώνται τέτοιες θέσεις που προσφέρονται για εμπορικές δράσεις και προστατεύονται τειχιζόμενες εύκολα. Χαρακτηριστικά παραδείγματα αποτελούν η Αγία Ειρήνη στην Κέα, ο κυρίως λιμένας στα Μάλια, ο Αγιος Κοσμάς και το Ασκηταριό στην Αττική, η Κολώνα στην Αίγινα και ίσως η Φυλακωπή στη Μήλο.

Ορμοι μπροστά από τους οποίους εκτεινόταν νησίδα κρίνονταν ως κατάλληλα αγκυροβόλια. Στο νησί του Κύκλωπα υπήρχε ένα τέτοιο νησί που προστάτευε το φυσικό λιμάνι. «Επειτα νησί χαμηλό εκτείνεται έξω από το λιμάνι, από τη γη των Κυκλώπων, ούτε πολύ κοντά ούτε πολύ μακριά, δασωμένο» (ι 116-118).

Αρχαιολογικά δεδομένα όπου νησίδα αξιοποιήθηκε μπροστά σε φυσικό όρμο για τη διαμόρφωση και προστασία του θα πρέπει να αναζητηθούν στην Αμνισό, το επίνειο της μινωικής Κνωσού και στο μινωικό και μυκηναϊκό λιμάνι του Κομμού στη νότια Κρήτη, το επίνειο της Φαιστού.

Στην Αμνισό το λιμάνι δυτικά προφυλάσσεται από ψηλούς λόφους και ανατολικά προστατεύεται από μια νησίδα, το Μονοχάρακα, βυθισμένη σήμερα. Το λιμάνι του Κομμού είχε διαμορφωθεί από μια λωρίδα γης, η οποία στο τέλος της υστερομινωικής περιόδου μάλλον είχε ενωθεί με τη βραχώδη νησίδα Παπαδόπλακα με μια σήμερα ελαφρώς βυθισμένη λωρίδα γης προς τα δυτικά.

Αλλά και τα δύο λιμάνια δε θα πρέπει να εκτιμούνταν ως ιδιαίτερα ασφαλή, διότι ο Οδυσσέας, όταν οδηγημένος στην Κρήτη από δυνατούς ανέμους βρήκε προσωρινό καταφύγιο στο λιμάνι της Αμνισού, το χαρακτηρίζει ως χαλεπό, δύσκολο (τ 188).

Η Δρ. Δήμητρα Καμαρινού είναι αρχαιολόγος – φιλόλογος με μεταπτυχιακές σπουδές στα Πανεπιστήμια Wurzburg και Bochum της Γερμανίας και μεταδιδακτορικό στη Βρετανική Σχολή Αθηνών. Είναι Διδάκτωρ Επιστημών της Αγωγής. Εχει πλούσιο ερευνητικό και συγγραφικό έργο και έχει τιμηθεί με το βραβείο της Ακαδημίας Αθηνών.

Πηγή: Εθνικός Κήρυξ

Cp10

Add Comment

ΙΣΤΟΡΙΑ

Τρίτη 4 Οκτωβρίου 2016

Share

Like

G+

Tweet

Tweet

Related Posts